Już w dokumencie lokacyjnym wspomniano o uposażeniu kościoła parafialnego, który miał czerpać fundusze z jednego wolnego łanu gruntu, z ław chlebowniczych i szewskich, a także z jatki rzeźniczej. Przyjmuje się, że budowę świątyni w Kole ukończono przed 1409 rokiem, ponieważ wspomniana data podawana jest przy okazji konsekracji kościoła. W zasadzie była to rozbudowa świątyni, najstarszą bowiem część, pochodzącą już z XIII wieku, stanowi prezbiterium, do którego na przełomie XIV i XV wieku dobudowano część nawową. Ważnym wydarzeniem w dziejach kolskiego Kościoła była konsekracja Jana Gruszczyńskiego (1405-1473) na biskupa kujawsko-pomorskiego, która miała miejsce 12 styczniu 1451 roku. Fakt ten jest ważny, ponieważ biskup Jan Gruszczyński został przeniesiony ze stolicy biskupstwa kujawsko-pomorskiego do Krakowa, a następnie do Gniezna. Objęcie tronu arcybiskupiego w Gnieźnie było zaś równoznaczne z pełnieniem funkcji prymasa Polski. Jako prymas Jan Gruszczyński pomagał między innymi Kazimierzowi Jagiellończykowi w zdobywaniu pieniędzy od duchowieństwa na wojnę z zakonem krzyżackim, a także w przyłączeniu Pomorza do Polski. Biografowie podają, że pod koniec życia bardziej był oddany działalności politycznej niż duszpasterskiej i religijnej.

23 listopada 1470 roku król Kazimierz Jagiellończyk wydał przywilej zezwalający na powołanie przy kościele farnym w Kole kolegium mansjonarzy. Fundatorem tego kolegium był Jan Hińcza z Rogowa. On też uposażył kolegium, założone przez siebie dwa lata później, w dochody ze sprzedaży piwa i innych napojów w karczmie w Osieku Wielkim. Mansjonarzom nadano również role i łąki.

Na początku XVI wieku z fundacji Jarosława Pomian Sokołowskiego dobudowano do kościoła kaplice Najświętszej Marii Panny, którą poświęcono w 1522 roku. W krypcie kaplicy znajdował się grobowiec rodzinny. Z danych historycznych wynika, że na rok przed konsekracją wspomnianej kaplicy do parafii kolskiej oprócz miasta Koło należały także okoliczne wsie, m.in. Blizna, Nagórna, Dzierawy, Mniszek, Płaszczyzna i kilka innych.

Znajdująca się poza miastem parafia św. Wawrzyńca została w 1540 roku przyłączona do parafii w Kole i pełni odtąd funkcję kaplicy. Wokół niej po 1793 roku zorganizowano cmentarz. Podobnie w 1552 roku uczyniono z parafią w Kościelcu.

Wspomniani wcześniej księża mansjonarze prowadzili przy kolskiej parafii szkołę, także opiekowali się Bractwem Literackim, co znajduje potwierdzenie w dokumencie z 1583 roku. Źródła podają również, iż w 1643 roku arcybiskup Maciej Łubieński poświecił w kościele farnym w Kole dziesięć ołtarzy. Jeden z nich zawierał relikwie bł. Doroty.

Pożar miasta w I775 roku nie ominął także świątyni Krzyża Świętego. Ogień strawił dach nad zakrystią, kruchtę, skarbczyk i dzwonnicę oraz ołtarz. Stopiły się trzy dzwony, a wiele piszczałek w organach wygięło się od wysokiej temperatury.

Na kilka lat przed upadkiem Rzeczypospolitej, tj. w 1789 roku, parafia kolska liczyła 943 dusze. Proboszcz parafii farnej utrzymywał się z tzw. dziesięciny wytycznej, z folwarku bylickiego oraz ze wsi Dzierawy i Mniszek. Z kolei obecni przy kolskiej świątyni księża mansjonarze czerpali swoje dochody przede wszystkim z należącego do mieszczan młyna Wielkiego (otrzymywali trzecią część miary). Oprócz tego mansjonarze posiadali wójtostwo we wsi Osiek Wielki, a także staw, zwany Baby, między wsiami Wakowy i Trzęśniew. Dodatkowo zapisane mieli znaczne sumy na ratuszu toruńskim i kolskiej synagodze. Były to kwoty rzędu 1000-1500 zł.

Okres zaborów rozpoczął się dla kościoła parafialnego w Kole od restrykcji. Już w 1793 roku władze pruskie zakazały chowania zmarłych na przykościelnych cmentarzach. W dwa lata później zajęły należące do proboszcza role i ogrody na przedmieściu Zduny.

Na początku XIX wieku podjęto starania o przeprowadzenie remontu świątyni. Już w 1816 roku ksiądz kanonik Szremowicz sprzedał srebra ze zbiorów parafialnych, gromadząc w ten sposób kwotę ponad 1900 zł. W opisie miasta Koła z 1820 roku można przeczytać między innymi, że „fara wymaga remontu, szczególnie podłogi przełożenia, albowiem na teraźniejszej idąc nieostrożnie można nogę złamać”. W l827 roku fara kolska wzbogaciła się, przejmując fundusze i cały majątek zniesionego probostwa przy kościele Ducha Świętego. Był to majątek dość znaczny, bo liczył między innymi dwa łany ziemi i ogród; na jednym z łanów stał szpital, do którego należał kolejny łan z ogrodem. Być może to przyczyniło się do konkretnych działań mających na celu odnowienie świątyni. Kościół farny przedstawiał bowiem w tym czasie zupełną ruinę. Przede wszystkim w pierwszej kolejności należało wymienić dach nad świątynią, od strony północnej rozebrać stary skarbiec oraz kruchtę i zakrystię wielce zdezelowaną, a wcale niepotrzebną. Przy zakrystii od strony południowej planowano dobudować skarbiec i zrobić wejście z dworu, w prezbiterium wymurować stały ołtarz wielki, ułożyć posadzki, przenieść ambonę, skarpy wokoło kościoła naprawić, dokonać remontu organów i zrobić nowe wejście na chór”. Remont ten miał pochłonąć kwotę prawie 5000 zł.

Dzięki staraniom księdza kanonika Tomasza Rocha Tobolczyka w 1849 roku na miejscu starej drewnianej wzniesiono nową murowaną dzwonnicę.Z kolei ksiądz Pieczyński z prywatnych pieniędzy rozpoczął w 1862 roku budowę budynków gospodarczych parafii. Równocześnie wystąpił do władz rządowych z prośbą o pozwolenie na remont świątyni. Prace remontowe rozpoczęły się w 1863 roku i trwały do 1895 roku. Założono sklepienia w części nawowej i dobudowano kruchtę po zachodniej stronie kościoła. Od północy dobudowano kaplicę, do której przeniesiony został ołtarz świętych: Kryspina i Kryspiana – patronów szewców. Przekuto okna, wykonano polichromie we wnętrzach, usunięto barokowe wyposażenie na rzecz neogotyckiego. Założono nową balustradę przed ołtarzem i wykonano nową ambonę. Autorem obu tych elementów był Leon Domański.

Duże zasługi w dziele odnowy kościoła farnego w Kole położyli księża proboszczowie – Ignacy Górski i Edward Narkiewicz. Pierwszy przyczynił się do rozdzielenia dwoma rzędami filarów nawy i założenia wcześniej wspomnianych sklepień. Za jego kadencji powstał murowany chór i umieszczono na nim organy o 10 głosach. Powstały trzy nowe ołtarze. Natomiast w czasie sprawowania swojej posługi duszpasterskiej ks. Edward Narkiewicz założył żyrandole i dobudował kaplicę Matki Bożej Częstochowskiej. To według jego sugestii powstała polichromia (autorstwa Wincentego Strubińskiego), którą możemy podziwiać do dnia dzisiejszego. On również przyczynił się do powstania kaplicy pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego na cmentarzu parafialnym.

Zwieńczeniem wszystkich prac remontowych była rekonsekracja (ponowne poświęcenie) kościoła, któremu nadano nowe wezwanie – Podwyższenia Krzyża Świętego. Równocześnie poświęcono nagrobek Jana z Garbowa i sakramenturium.

Fara kolska w czasie zaborów była miejscem spotkań o charakterze religijnym i patriotycznym. Jedną z takich manifestacji w 1917 roku zakończono wmurowaniem tablicy upamiętniającej setną rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki.

Informacja o farze z 1927 roku podaje, że ściany kościoła były zawilgocone, a zaprawa wypłukana. W czasie II wojny światowej Niemcy zorganizowali w kościele magazyn odzieży zabranej Żydom, wywożonym między innymi do obozu zagłady w Chełmnie. Nastąpiło to zapewne po tym, jak 26 sierpnia 1940 roku aresztowano i wywieziono do obozu w Sachsenhausen proboszcza kolskiego ks. Józefa Mężnickiego (zmarł w obozie 11 listopada 1940 r.). Działania wojenne nie przyniosły większego uszczerbku świątyni kolskiej, jedynie dach nad prezbiterium uległ częściowemu zniszczeniu. Dzięki ofiarności organisty Henryka Berczyńskiego udało się zachować księgi parafialne. Zachowały się również naczynia liturgiczne, które pod sklepieniem na strychu ukrył kościelny Nadolski.

Pierwszym po wojnie proboszczem kolskiej parafii został ks. dr Bogumił Kasprzak. Przybył on do Kola 11 marca 1945 roku. Na przełomie lat 70. i 80. XX wieku ówczesny proboszcz Serafin Opałko przeprowadził kolejny duży remont świątyni. Wymieniono wtedy witraże w prezbiterium i nawie oraz wymieniono polichromię. Staraniem Opałki z terenów parafii Podwyższenia Świętego Krzyża wyodrębniono dwa ośrodki duszpasterskie – przy ulicy Blizna i w Ochlach. W 1979 r. ruszyła budowa kościoła MB Częstochowskiej. W 1988 r. wymieniono ławki wewnątrz świątyni, a także wyremontowano dom parafialny. Najwięcej prac konserwatorsko-remontowych wykonano za czasów obecnego proboszcza ks. kan. Józefa Wronkiewicza: wykonano brakujące odcinki chodnika procesyjnego wokół świątyni, wymieniono konstrukcję więźby dachowej i położono nową, specjalną dachówkę na całym kościele wraz z obróbką blacharską w miedzi. Następnie przemurowano sygnaturkę i naprawiono zniszczone zwieńczenia i szczyty kościoła. Przeprowadzono też czyszczenie i konserwację murów zewnętrznych. W 2002 r. przeprowadzono generalny remont organów oraz wyremontowano i przebudowano plebanię. W 2004 r. z terenu parafii wyodrębniono teren pod nowy ośrodek duszpasterski, który w 2005 r. stał się samodzielną parafią Świętego Bogumiła. W 2006 roku wyposażenie prezbiterium wymieniono na marmurowe, a 25 lutego 2007 r. bp Wiesław Mering dokonał uroczystej konsekracji ołtarza. Podczas uroczystej sumy odpustowej, 14 września 2008 r., ks. biskup Ordynariusz poświęcił nową dzwonnicę, która stanęła na miejscu starej, dzięki staraniom proboszcza i ofiarności parafian.

ZWIEDZANIE

Koło znajduje się w atrakcyjnym komunikacyjnym miejscu. Przez miasto przebiegają główne szlaki – drogowy i kolejowy, łączące wschód z zachodem. Zmotoryzowani, poruszający się drogą międzynarodową nr 2, aby obejrzeć kościół w Kole, muszą zjechać z głównej trasy do centrum miasta. Kościół farny w Kole został zbudowany z czerwonej cegły w stylu gotyckim. Korpus świątyni jest trzynawowy, halowy, z nieco węższym i niższym prostokątnym prezbiterium. Sklepienia w nawach i bocznych kaplicach mają konstrukcję krzyżowo-żebrową, natomiast w prezbiterium gwiaździstą. Kościół jest z zewnątrz oszkarpowany, ma dwuspadowy dach pokryty dachówką.

Oglądając świątynię z zewnątrz, zwróćmy uwagę na krucyfiks zawieszony na ścianie prezbiterium, pochodzący z XIX wieku. Idąc w prawą stronę od wspomnianego krucyfiksu, również na zewnętrznej ścianie prezbiterium widzimy tablicę (z 1917 r.) upamiętniającą setną rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki. W niszy po zachodniej stronie kościoła ustawiono figurę Matki Bożej, natomiast przy chodniku okalającym kościół, pomiędzy świątynią a zabudowaniami parafialnymi, znajduje się rzeźba św. Józefa z dzieciątkiem. Do kościoła prowadzą drzwi ze stali, wykonane na początku XX wieku w stylu neogotyckim. Znacznie starsze są drzwi prowadzące do zakrystii (XVI w.). Zostały wykonane z żelaznej blachy, dodatkowo są kute i nitowane.

Zwiedzanie wnętrza kolskiej świątyni należałoby rozpocząć od obejrzenia najstarszego zabytku w kościele – płyty nagrobnej Jana z Garbowa herbu Sulima. Płyta wykonana po roku 1454 w stylu gotyckim, z piaskowca, przedstawia rycerza w postawie stojącej, odzianego w zbroję. Na jego głowie znajduje się hełm zakrywujący całą głowę z wyciętym otworem na oczy. Rycerz wsparty jest jedną ręką na mieczu, drugą zaś przytrzymuje tarczę z herbem Sulima. Herb ten w polu dwudzielnym poziomo w pasy wyobraża: w polu pierwszym (górnym), złotym – czarnego półorła, w polu drugim (dolnym), czerwonym – trzy kamienie, ułożone dwa wyżej a jeden niżej. W bordiurze płyty pozostały jeszcze fragmenty łacińskich napisów: iacet magnificus ac, generosus dic, capit. colnensis.

Jan z Garbowa był krewnym Zawiszy Czarnego i starostą kolskim. Poległ w bitwie pod Chojnicami w 1454 roku. Równie ciekawie prezentuje się płaskorzeźba z piaskowca, tzw. Sakrametarium, pochodząca z XVI wieku. Wykonana w stylu późnego renesansu pomiędzy dwoma bogato zdobionymi półkolumnami przedstawia wyobrażenie Ducha Świętego, wyrażone w sposób symboliczny wizerunkiem gołębicy. Zwieńczenie półkolumn i gzymsu stanowi tryptyk półpostaci Boga wszechmogącego w części centralnej. Po jego bokach znajdują się popiersia świętych polskich, po prawej św. Stanisława, a po lewej św. Wojciecha. Podstawy półkolumn stanowią uskrzydlone głowy aniołów.

Fara kolska ma pięć ołtarzy. Ołtarz główny o wymiarach 8 metrów wysokości i 10 metrów szerokości został zbudowany z drewna w stylu neogotyckim. W jego centralnej części znajduje się krucyfiks pochodzący z XVIII wieku. Po obu stronach ołtarza umieszczone są postacie świętych. Po lewej stronie od krucyfiksu widzimy figurę św. Stanisława Kostki i św. Floriana. Z kolei po prawej stronie (patrząc od strony krucyfiksu) mamy rzeźby św. Kazimierza i św. Stanisława. Krucyfiks, za pomocą mechanizmu zainstalowanego w 2017 r., jest odsłaniany i zasłaniany obrazem „Znalezienie Krzyża Świętego” z 1899 r. autorstwa Henryka Piątkowskiego.

Po lewej stronie prezbiterium jest drewniany ołtarz z XIX wieku w stylu neogotyckim. W części środkowej znajduje się postać Jezusa Bolesnego, któremu towarzyszą święci: Roch (po lewej) i Walenty (po prawej). W zwieńczeniu ołtarza mieści się postać św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus.

Po stronie prawej od prezbiterium widzimy drewniany ołtarz wykonany w stylu neogotyckim. W niszy centralnej stoi figura Matki Bożej, poza niszą po lewej stronie rzeźba św. Wawrzyńca, a po prawej św. Kazimierza.

Pozostałe dwa ołtarze znajdują się w kaplicach bocznych. W kaplicy znajdującej się po prawej stronie kościoła stoi ołtarz barokowy z obrazem Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Na ścianach znajduje się polichromia, w której przeważają motywy roślinne i różańcowe. Okrągłe malowidła ścienne nad wejściem do kaplicy przedstawiają postacie ewangelistów – Łukasza i Jana.

Po przeciwnej stronie kościoła znajduje się kaplica z ołtarzem w stylu neogotyckim, w niszy ołtarza obraz Matki Bożej Częstochowskiej. Obrazowi temu towarzyszą stojące po bokach figury św. Kryspina i św. Kryspiana. Po prawej stronie, na ścianie, umieszczona jest szafka na oleje, na której drzwiach został wyobrażony herb Nałęcz (biała chusta, tzw. pomłość w krąg o końcach związanych u dołu, umieszczona w czerwonym polu tarczy). Szafkę tę ufundował w 1809 roku arcybiskup Ignacy Raczyński. Niezwykle interesujący jest również wystrój tej kaplicy, na jej ścianach znajdujemy bowiem herby dawnych (jeszcze sprzed rozbiorów) województw i regionów Rzeczypospolitej. Widzimy tam następujące herby województw: krakowskie, sandomierskie, sieradzkie, kaliskie, Podlasie, Kurpie, Pomorze, wieluńskie, śląskie, Podole, inowrocławskie, Mazowsze, płockie, poznańskie, łęczyckie. Obok tych herbów znajduje się również herb Polski oraz herby miast: Gdańska, Opola, Wrocławia, Szczecina, a także herb Koła, błędnie przedstawiony jako czerwony młyn o dwóch wieżach zwieńczonych czarnymi spiczastymi dachami, ze złotym kołem o pięciu szprychach. Wszystko to w błękitnym polu tarczy. Nad wejściem do tej kaplicy znajdują się ścienne malowidła z wizerunkami pozostałych dwóch ewangelistów – Mateusza i Marka.

Wchodząc do prezbiterium, zauważymy na ścianach postacie św. Piotra i św. Pawła. Z kolei wnęki okien ozdobione są motywami roślinnymi i sylwetkami aniołów, natomiast witraże przedstawiają sceny związane z krzyżem i jego historią. Sklepienie nawy ozdabiają sceny z życia Jezusa Chrystusa.

Z innych godnych obejrzenia elementów wyposażenia należy wymienić balustradę przed ołtarzem głównym, która pod koniec XIX wieku została wykonana przez Leona Domańskiego z kutego żelaza w stylu pseudoklasycznym. Jest bardzo bogato zdobiona motywami roślinnymi i religijnymi. Na jednym z filarów po lewej stronie, umieszczona jest ambona. Zarówno korpus, juk i balustrada są rzeźbione ażurowymi motywami roślinnymi. Nad amboną znajduje się baldachim ośmioboczny zwieńczony wieżyczkami. Na balustradzie napis w języku łacińskim informujący o dacie powstania ambony (1894) oraz nazwisko jej twórcy (Leon Domański) i nazwisko pomysłodawcy (ks. Edward Narkiewicz).

Warto także przyjrzeć się prospektowi organowemu umieszczonemu na chórze, na wprost ołtarza głównego. Szafa zawierająca prospekt została podzielona na siedem części, najwyższe i największe piszczałki znajdują się w części środkowej. Pola piszczałkowe zakończone są u góry ostrymi trójlistnymi łukami. Całość jest bogato zdobiona zlotem.

Wchodząc do świątyni, zwróćmy uwagę na dwie kropielnice z piaskowca. Wykonane w XIX wieku w stylu neogotyckim na planie ośmioboku, składają się z trzech części: bazy, trzonu i czaszy. Czasza kielichowata jest wypełniona w środku zielonym marmurem, a jej górna krawędź przylega do wnęki w ścianie.

W kościele, w niszy prezbiterium, znajduje się rzeźba przedstawiająca bł. Bogumiła, patrona Koła. Została wykonana na początku XX wieku z piaskowca, bez wyraźnych cech stylowych. W kościele, w niszy prezbiterium, znajduje się rzeźba przedstawiająca bł. Bogumiła, patrona Koła. Została wykonana na początku XX wieku z piaskowca, bez wyraźnych cech stylowych.

Zwiedzenie tak cennego zabytku architektury gotyckiej, jakim jest kościół farny w Kole, zostawia niezapomniane wrażenia, które sprawiają, że turysta czy pielgrzym pragnie poznać całe miasto Koło i chce tu wracać, by jeszcze raz poznać tę świątynię.

Opracowanie Piotr Gołdyn